محمد اولیایی فرد – وکیل و پژوهش‌گر حقوقی
معمولا مهریه زوجه را هنگام عقد نکاح تعیین می‌کنند اما اگر هنگام عقد نکاح مهریه تعیین نشود. آیا زن استحقاق دریافت مهریه را ندارد؟ در صورت تعیین مهریه پس از عقد نکاح، مبنا و شرایط تعیین مهریه تابع چه قواعدی است؟ ایا در تعیین مهریه پس از عقد نکاح تفاوتی میان نکاح دائم و موقت وجود دارد؟ تعیین مهریه برای زن بعد از وقوع نکاح در صورت طلاق یا فوت شوهر چگونه است؟
بررسی سه پرونده
در پرونده اول پریسا زنی مینسال در مورد مشکل خود چنین می‌گوید: همسرم ناصر پسر خاله‌ام است. پدرم ناصر را خیلی دوست داشت چون ناصر پدر نداشت و زیر دست پدرم بزرگ شده بود پدرم ناصر را مثل پسر خود می‌دانست برای همین از درخواست ازدواج او با من، استقبال کرد و چون دوست داشت در حق او پدری کند من را بدون تعیین مهریه مشخصی به عقد نکاح ناصر درآورد. تا شرایط ازدواج برای او آسان شود. در هر حال من بدون مهریه مشخصی زندگی مشترک را با ناصر شروع کردم تا اکنون که سال‌ها از ازدواج ما گذشته و ناصر وضعیت مالی خوبی پیدا کرده و تصمیم به ازدواج مجدد دارد، به من می‌گوید که یا با ازدواج مجدد او موافقت کنم یا اینکه طلاق بگیرم. من تحمل ازادواج مجدد ناصر را ندارم ولی شرایط طلاق را هم ندارم چون مهریه‌ای ندارم تا با دریافت آن بتوانم زندگی جدیدی برای خود فراهم کنم، ناصر می‌گوید چون مهریه‌ای برای من تعیین نشده به راحتی می‌تواند مرا طلاق دهد. من نمی‌دانم اگر هنگام عقد برای من مهریه‌ای تعیین نشده ایا اکنون واقعا مستحق دریافت مهریه‌ام نیستم؟
در پرونده دوم علی از اهالی روستایی در نزدیکی مشهد می‌گوید: به خواستگاری یکی از دختران روستایمان رفته‌ام، همدیگر را پسندیده‌ایم و در ازدواج با هم توافق داریم اما مهریه‌ای که پدر دختر برایم شرط کرده عجیب به نظر می‌رسد، او گفته برای ازدواج با دخترش باید امام‌زاده روستا را مهریه دخترش کنم، من نمی‌دانم ایا می‌توان زیارتگاه امام‌زاده را مورد مهریه قرار داد؟ اگر من امام‌زاده روستا را مهریه همسر اینده‌ام کنم و روزی او مهریه‌اش را بخواهد ایا من باید زیارتگاه امام‌زاده را برای او بخرم؟ یا اینکه درامد امام‌زاده را به او پرداخت کنم؟ اصلا تعیین چنین مهریه‌ای امکانپذیر است؟
در پرونده سوم سحر دختری جوان در مورد مشکل خود می‌گوید: با همسرم ایرج عاشق و معشوق بودیم، خانواده‌هایمان هم در جریان این عشق بودند برای همین با ازدواج ما موافقت کردند اما هنگام عقد نکاح سر میزان مهریه بین خانواده‌ها اختلاف ایجاد شد ولی به اصرار من و ایرج قرار شد که عقد نکاح بین ما منعقد شود تا بعدا و سرفرصت مهریه‌ای تعیین شود، بدین ترتیب من و ایرج زندگی مشترکمان را بدون اینکه مهریه‌ای برای من تعیین شود اغاز کردیم اما چند ماهی از ازدواج ما نگذشته بود که متاسفانه ایرج در اثر سانحه رانندگی جان خود را از دست داد. اکنون من علاوه بر غم ازدست دادن ایرج برای اینده خود نیز نگران هستم و نمی‌دانم با وجود اینکه با ایرج مدتی زندگی مشترک و رابطه جنسی داشتم ایا استحقاق دریافت مهریه را دارم یا نه، هر چند که در هنگام عقد نکاح مهریه‌ای برای من تعیین نشده است؟
مهر چیست؟
طبق قانون مدنی ایران مهر «به مالی گفته می‌شود که مرد در هنگام وقوع عقد نکاح به همسر خود می‌پردازد یا مکلف به پرداختِ آن می‌شود» به همین دلیل به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد درآن بنماید. براین اساس برای وجود مهریه نیازی به وجود قرارداد نیست و صرف عقد نکاح زوج را مکلف و ملزم به مهریه می‌کند.
چه مواردی می‌تواند مهر باشد؟
مهر اما باید مالیت داشته باشد یعنی دارای ارزش مالی و قابل خرید و فروش باشد بطور مثال منظومه شمسی را نمی‌توان مورد مهر قرار داد همچنین مهریه باید مشروع باشد یعنی از نظر شرعی قابل نقل و انتقال باشد مثلا مشروبات الکلی نمی‌تواند مورد مهریه قرار گیرد.همچنین مهر نباید ملک غیر یا مال موقوفه و یا اموال عمومی باشد بنابراین پارک‌ها و میادین شهر را نمی‌توان مهریه زوجه نمود. البته مهریه می‌تواند عین معین نباشد مثلا تدریس درسی به زوجه می‌تواند به عنوان مهریه قلمداد شود بنابراین مهریه می‌تواند هم مال منقول باشد هم غیر منقول ویا به صورت عین معین باشد. درهر صورت شوهر باید قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد. البته زن می‌تواند برای پرداخت تمام یا قسمتی از مهر از سوی شوهر مدت یا اقساطی قرار دهد. اما اگردرعقد نکاح شرط شودکه درصورت عدم پرداخت مهردرمدت معین نکاح باطل است، چنین شرطی باطل است.
مهریه بعد از نکاح
در هر صورت تعیین مقدار مهر زن منوط به توافق طرفین است و زمان تعیین مهر نیز هنگام انعقاد عقد نکاح است اما این بدان معنا نیست که اگر هنگام ازدواج مهریه‌ای تعیین نشود، زن استحقاقی برای دریافت مهر نداشته باشد زیرا طبق ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی اگر در نکاح دایم مهر ذکر نشده باشد، نکاح صحیح است و طرفین می‌توانند بعد از عقد، مهر را طبق توافق معین کنند و اگر قبل از توافق بر مهر معین، بین آن‌ها نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمثل است. مهر المثل به معنای تعیین مهریه زن مشابه مهریه زنان هم‌شأن، هم‌تراز و هم‌رتبه او است.
بنابراین تعیین مهریه در هنگام عقد یا بعد از آن، چنانچه بین زوجین نزدیکی واقع نشده باشد طبق توافق طرفین است (مهرالمسمی) اما اگر بعد از عقد و قبل از توافق بر مهر معین، بین زوجین نزدیکی واقع شود تعیین مهریه زن نه براساس توافق طرفین بلکه مشابه مهریه زنان هم‌شأن و هم‌تراز و هم‌رتبه او خواهد بود (مهر المثل) در هر صورت عدم تعیین مهر هنگام انعقاد عقد نکاح مانع استحقاق زن برای دریافت مهریه نیست. به همین سبب هر شرطی که بر مبنای آن زن هیچ‌گونه مهری نداشته باشد باطل است زیرا این شرط مخالف مقصود قانون‌گذار برای حمایت از زن است اما لطمه‌ای به اساس عقد نکاح نخواهد زد زیرا مهریه یک امر تبعی است و به اساس عقد نکاح خدشه‌ای وارد نمی‌کند.
مهرالمتعه
همچنین در طلاق زنی که برای او در هنگام عقد یا بعد از ان مهریه تعیین نشده باشد چنانچه طلاق بعد از انجام نزدیکی بین زوجین باشد زن مستحق تمام مهرالمثل خواهد بود (مهریه‌ای مشابه مهریه زنان هم‌شأن و هم‌تراز و هم‌رتبه) اما اگر مهردرعقد ذکرنشده باشد و شوهرقبل ازنزدیکی وتعیین مهرزن خودراطلاق دهد زن مستحق مهرالمتعه است. مهرالمتعه به مهریه‌ای گفته می‌شود که براساس میزان دارایی شوهر و با توجه به درجه غنی یا فقیر بودن او برای زن تعیین می‌شود.
درصورت مرگ شوهر
ضمن اینکه به موجب ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی اگر شوهر قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی بمیرد، زن مستحق هیچ‌گونه مهری نیست. اما چنانچه شوهر قبل از تعیین مهرو بعد ازنزدیکی فوت کند زوجه مستحق نصف مهرالمثل خواهد بود. فسخ نکاح نیز چنانچه قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی صورت گیرد زن مستحق هیچ‌گونه مهری نخواهد بود مگردرصورتی که موجب فسخ عنن (ناتوانی جنسی در مرد یا عدم توانایی مقاربت در مرد) باشد که دراین صورت با وجود فسخ نکاح زن مستحق نصف مهراست. اما چنانچه فسخ نکاح قبل از تعیین مهرو بعد ازنزدیکی باشد زوجه مستحق تمام مهرالمثل است.
عدم آگاهی زن به عدم صحت نکاح یا بطلان عقد از موارد دیگری است که زن را مستحق مهرالمثل می‌کند اعم از اینکه در هنگام عقد یا بعد از ان برای زن مهریه‌ای تعیین شده یا نشده باشد. به موجب ماده ۱۰۹۹ قانون مدنی در صورت جهل زن به فساد نکاح یا بطلان عقد و در صورت وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل است؛ بدین معنی که اگر نکاح باطل باشد مانند آن‌که زن در عده با مرد دیگری ازدواج کند ولی زن از بطلان چنین ازدواجی بی‌اطلاع بوده است و آن را درست می‌پنداشته است. چنانچه به واسطه این ازدواج بین آنان نزدیکی واقع شده باشد، زن استحقاق گرفتن مهرالمثل را دارد هر چند که در هنگام عقد یا بعد از ان برای زن مهریه‌ای تعیین نشده باشد اما در صورتی که عقدنکاح باطل بوده و زن از این امر مطلع بوده ونزدیکی نیز واقع نشده باشد زن حق مهر ندارد و اگر مهر را گرفته، شوهرمی‌تواند آن را استرداد نماید. فساد یا بطلان در نکاح موقت هم تابع همین شرایط است.
اختیار تعین مهر
البته ممکن است اختیار تعیین مهربه شوهریاشخص ثالثی داده شود دراین صورت شوهر یا شخص ثالث می‌تواند مهر را هرقدر که بخواهد معین کند اما اگر اختیارتعیین مهربه زن داده شود زن نمی‌تواند بیشتراز مهرالمثل معین نماید. با این حال این پرسش مطرح است که در صورت استحقاق زن به تعیین مهرالمثل، چه زمانی را باید در نظر گرفت؟ به عبارتی دیگربرای تعیین مهرالمثل ایا زمان عقد ملاک است یا زمان نزدیکی زوجین؟ پاسخ این است که تعیین میزان مهرالمثل باید به قیمت زمان نزدیکی بین زوجین باشد و با توجه به ارزش‌های آن زمان تعیین شود، زیرا در زمان نزدیکی زوجین است که مهرالمثل بر ذمه شوهر ثابت و واجب می‌شود.
برخلاف نکاح دائم که در آن می‌توان مهریه را پس از انعقاد عقد نیز تعیین نمود، در نکاح موقت اما تعیین مهریه برای زن هنگام انعقاد عقد ضروری است در غیر این صورت عقد باطل می‌باشد. با این حال در عقد موقت حتی اگرتا اخر مدت عقد نزدیکی نیز بین زوجین صورت نگیرد یا در مدت عقد زن فوت کند، مهریه تماما باید پرداخت شود.، اما در مورد بذل مدت (بخشش مدت عقد موقت) هرگاه شوهر قبل ازنزدیکی تمام مدت نکاح را ببخشد تنها موظف به پرداخت نصف مهر خواهد بود.
منابع:
۱- قانون مدنی
۲- امامی. سید حسن. شرح قانون مدنی. انتشارات اسلامیه.
