محمد اولیایی‌فرد، وکیل دادگستری
اصولا زنان یا مردان بعد از طلاق، علاقه‌ای به یاداوری خاطرات گذشته ندارند، همچنین آن‌ها نمی‌خواهند آثار ازدواج قبلی بعد از طلاق بر زندگی آینده‌شان سایه بیفکند یا اینکه نمی‌خواهند فرزندان حاصل از ازدواج بعدی آن‌ها یا اقوام دور یا نزدیک همسر آینده آنان از موضوع طلاق و ازدواج قبلی آن‌ها با خبر باشند. به همین جهت است که اکثر زنان یا مردان بعد از طلاق سعی دارند به هر طریقی آثار ازدواج قبلی را از زندگی خود دور یا محو کنند. یکی از مهم‌ترین اقدامات در این خصوص حذف نام همسر سابق از شناسنامه است، موضوعی که رعنا، دختر جوانی که برای آشنایی با این موضوع و نحوه اقدام آن تقاضای مشاوره داشت.
رعنا گفت: «تنها دختر خانواده هستم و چون وضع مالی پدرم خیلی خوب بود هیچ چیز در زندگی کم نداشتم اما تنها اشکالی که در زندگی من وجود داشت و البته خیلی هم از بابت آن رنج بردم این بود که پدر خود رای و خودمحوری داشتم. درواقع علیرغم اینکه پدرم مرد مهربانی بود ولی دوست داشت که در خانه حرف فقط حرف او باشد. این اخلاق پدرم البته تاثیر زیادی در زندگی من داشت زیرا تصمیم‌های مهم مربوط به زندگی من را پدرم می‌گرفت در حدی که حتی رشته دانشگاهی مرا هم پدرم انتخاب کرد. وقتی هم به سن ازدواج رسیدم به خواست و اجبار او، به عقد نکاح خشایار درآمدم، البته در دوران عقد فهمیدم خشایار هم به خواست و اجبار پدرش که همکار پدر من بود با من ازدواج کرده در حالی که به دختر دیگری علاقه داشته است. در واقع هم من و هم خشایار به اجبار و خواست پدران‌مان به عقد هم درآمدیم، به همین جهت ازدواج ما به دلیل عدم تفاهم و عدم علاقه به یکدیگر به مراسم عروسی و تشکیل زندگی مشترک هم نرسید و خیلی زود از هم جدا شدیم. البته جلب رضایت پدرم برای جدایی از خشایار چندان هم ساده نبود اما وقتی پدرم پی برد که خشایار نیز مانند من به خواست و اجبار پدرش ازدواج کرده و در اصل به دختر دیگری علاقمند است به جدایی و طلاق من از خشایار رضایت داد، البته مدتی بعد از جدایی از خشایار با جوانی به نام فرهاد که از مهندسین شرکت پدرم است آشنا شدم، و قصد داریم با هم ازدواج کنیم. پدرم هم برای جبران اشتباهات گذشته به تصمیم من احترام گذاشته و با این ازدواج موافق است اما اشکالی که وجود دارد این است که فرهاد نمی‌خواهد خانواده‌اش که در شهرستان زندگی می‌کنند به هیچ عنوان از ازدواج قبلی من مطلع شوند. خودم هم همین نظر را دارم. حال سئوال من این است که آیا قانونی وجود دارد تا با حذف نام همسر سابق از شناسنامه، راز ازدواج قبلی‌ام تنها بین من و فرهاد باقی بماند؟
به رعنا گفتم بله خوشبختانه این موضوع با شرایطی خاص در ماده ۳۳ قانون ثبت احوال مصوب سال ۱۳۵۵ پیش‌بینی شده است. ماده ۳۳ قانون ثبت احوال در این خصوص مقرر می‌دارد: «کلیه وقایع ازدواج و طلاق یا مرگ زوج یا زوجه و رجوع و بذل مدت و فسخ نکاح باید در دفا‌تر ثبت کل وقایع ثبت شود ولی در شناسنامه به شرح زیر انعکاس خواهد یافت. در المثنای شناسنامه مرد یا زن آخرین نکاح و طلاق یا بذل مدت و در صورت تعدد زوجات آن تعداد ازدواج که به قوت خود باقی است منعکس خواهد‌شد. ازدواج و طلاق غیر مدخوله در المثنای شناسنامه درج نخواهد شد.» پس از آنجا که طبق این ماده ازدواج و طلاق غیر مدخوله در المثنای شناسنامه درج نخواهد شد بنابراین می‌توان برای حذف نام همسر سابق از شناسنامه از طریق سازمان ثبت احوال اقدام کرد.
البته باید توجه داشت برای حذف نام همسر سابق از شناسنامه بدون نیاز به ثبت ازدواج دوم یا ازدواج جدید، طبق این ماده و بخشنامه‌های شورای عالی سازمان ثبت احوال دو شرط اصلی لازم است. اول اینکه زوجه غیر مدخوله باشد یعنی زوجه پس از ازدواج و بعد از طلاق باکره باقی مانده باشد و باکره ماندن او مطابق احکام قضایی و سند طلاق قابل اثبات باشد. این حالت معمولا در طلاق‌های در دوران عقد که بین زوجین رابطه جنسی برقرار نشده مصداق دارد.
دوم اینکه طلاق از نوع طلاق بائن باشد. طلاق بائن به طلاقی اطلاق می‌شود که در زمان عده زوج حق رجوع به زوجه را ندارد، و چنان‌چه خواستار زندگی مجدد با زوجه مطلقه‌اش باشد، باید تا انقضای مدت عده صبر کند و بعد از آن با عقد نکاج مجدد او را به همسری درآورد. اینگونه طلاق را از آن رو بائن گفته‌اند که در آن حق رجوع برای شوهر شناخته نشده است و با وقوع طلاق رابطه نکاح به طور قطعی منحل می‌شود. بنابراین تا هنگامی که این شرایط وجود داشته باشد زنان می‌توانند در ازدواج‌های بعدی نیز به دفعات اقدام به حذف نام همسر سابق از شناسنامه خود بکنند.
البته طبق ماده ۳۳ قانون ثبت احوال که بیان می‌دارد «… در المثنای شناسنامه مرد یا زن آخرین نکاح و طلاق یا بذل مدت منعکس خواهد‌شد.» و نیز طبق بخشنامه‌های شورای عالی سازمان ثبت احوال، زنان مدخوله یعنی زنان غیر باکره و نیز زنانی که همسران‌شان فوت شده است می‌توانند بعد از ثبت ازدواج دوم (منظور ازدواج‌های جدید است) اقدام به حذف نام همسر سابق یا همسر فوت شده از شناسنامه خود بکنند. بر همین اساس زنان مدخوله با رعایت این شرط (ثبت ازدواج دوم یا ازدواج جدید) می‌توانند به دفعات اقدام به حذف نام همسر سابق از شناسنامه خود بکنند.
این موضوع البته مختص زنان نیست بلکه مردانی که همسر مدخوله داشته و طلاق داده‌اند و یا مردانی که همسرشان فوت شده است نیز می‌توانند با ثبت ازدواج دوم (ازدواج جدید) اقدام به حذف نام همسر سابق یا همسر فوت شده از شناسنامه خود بکنند. هر چند پیش‌بینی قانونی حذف نام همسر از شناسنامه در صورتی که مرد از همسرش دارای فرزندانی است، موجب اندوه یا ابهام فرزندان شده و توجیه منطقی نخواهد داشت.
البته طبق ماده ۳۳ قانون ثبت احوال در المثنای شناسنامه مرد در صورت تعدد زوجات آن تعداد ازدواج که به قوت خود باقی است منعکس خواهد‌شد در واقع اگر ازدواج اول یا ازدواج‌های دیگر به قوت خود باقی باشد، یعنی همزمان همسر یا همسران دیگری داشته باشد، اسم همسر یا همسران مرد با ازدواج جدید حذف نمی‌شود که در این صورت شناسنامه جدید تنها تعویض می‌شود و به صورت المثنی نخواهد بود.
رعنا ادامه داد: آیا قانون حذف نام همسر سابق از شناسنامه در دوران عقد که نیازمند ثبت ازدواج دوم نیست، اختصاص به زنان دارد یا مردان هم می‌توانند از این قانون برای حذف نام همسر سابق از شناسنامه بدون نیاز به ثبت ازدواج دوم یا ازدواج جدید، استفاده بکنند؟ پاسخ دادم: از زمان تصویب این قانون در سال ۱۳۵۵ تا اسفند سال ۱۳۸۷ مردان هم مانند زنان می‌توانستند با ارائه مدارکی مبنی بر وقوع طلاق بائن و عدم رابطه جنسی با زوجه مطلقه از ماده ۳۳ قانون ثبت احوال برای حذف نام همسر سابق از شناسنامه به دفعات استفاده بکنند اما در اسفند سال ۱۳۸۷ طبق بخشنامه شماره ۴۶۴۷/ ۱ مورخ ۳/ ۱۲/ ۱۳۸۷ صادره از شورای عالی ثبت امکان حذف نام همسر سابق از شناسنامه برای مردان طبق این بخشنامه صرفا محدود به یک بار گردید.
این بخشنامه از سوی شورای عالی ثبت با این استدلال صادر شده که «بر اساس قسمت اخیر ماده ۳۳ قانون ثبت احوال مصوب سال ۱۳۵۵ ازدواج و طلاق غیر مدخوله در المثنی شناسنامه درج نخواهد شد، مستفاد از منطوق ماده مزبور و واژه «غیر مدخوله» حکم قانونگذار صرفا ناظر به عدم درج واقعه ازدواج و طلاق در شناسنامه دختران باکره است. بنابراین در مواردی که نوع طلاق بائن غیر مدخوله باشد و زوجه مطلقه شده، باکره بودن خود را بر اساس معاینات پزشکی یا به هر دلیل قانونی دیگر ثابت نماید، نکاح و طلاق از ظهر شناسنامه مورد استفاده این قبیل افراد حذف خواهد شد. به همین جهت است که قسمت اخیر تبصره ماده ۶۹ آیین نامه اجرایی قانون ثبت احوال مصوب سال ۱۳۱۹ نیز مقرر می‌دارد نکاح دختران غیر مدخوله که منجر به طلاق می‌شود نکاح و طلاق در المثنی شناسنامه ثبت نخواهد شد.» البته این بخشنامه از سوی هیات عمومی دیوان عدالت اداری طی شماره دادنامه ۲۰۶-۲۰۷ مورخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ به جهت مغایرت با نص صریح ماده ۳۳ قانون ثبت احوال ابطال شد که با ابطال این بخشنامه مردان نیز کما فی السابق مانند زنان می‌توانند با ارائه احکام قضایی و سند طلاق جهت اثبات باکره بودن زوجه مطلقه و بائن بود نوع طلاق، بدون محدودیت برای حذف نام همسر سابق غیر مدخوله از شناسنامه خود اقدام کنند.
رعنا پرسید: به عنوان اخرین سئوال آیا اساسا امکان این وجود دارد که فردی بتواند با تهیه مدارک غیر واقعی ازدواج قبلی خود را از طرف مقابل پنهان کند؟
پنهان کردن موضوع ازدواج یا ازدواج‌های قبلی از مصادیق فریب در ازدواج محسوب می‌شود که طبق ماده ۱۱۲۸ قانون مدنی موجبات فسخ نکاح را فراهم می‌کند. ضمن اینکه به لحاظ کیفری طبق ماده ۶۴۷ قانون مجازات اسلامی فریب در ازدواج مجازات کیفری در پی خواهد داشت. به همین جهت برای جلوگیری از فریب در ازدواج توسط افراد حذف نام همسر سابق یا همسر فوت شده از شناسنامه مشروط بر ثبت ازدواج دوم یا ازدواج جدید شده هر چند که اساسا امکان پنهان کردن ازدواج یا ازدواج‌های قبلی در مقابل افراد وجود ندارد زیرا وقایع ازدواج و طلاق در سند اصلی هویتی افراد ثبت شده که با استعلام از اداره ثبت، اطلاعات لازم در این موارد قابل دسترسی خواهد بود.
